Skip to main content

Skáldalíf, Sannleikurinn í skáldskap - skáldskapurinn í sannleikanum

Soffía Auður Birgisdóttir skrifar:

Flestum ber saman um það að líklega eigi íslensk bókmenntasaga varla til ólíkari höfunda en þá Gunnar Gunnarsson og Þórberg Þórðarson. Gunnar skrifaði heimspekilegar skáldsögur þrungnar siðferðilegum spurningum; Þórbergur skrifaði bullandi háðsádeilur á svo til allt sem fyrir honum varð, ekki síst sjálfan sig. Gunnar skrifaði undir forsendum raunsæis með sveitarómantísku ívafi; Þórbergur er byltingarmaður formsins og almennt talinn með fyndnustu höfundum íslenskum. Gunnar var alþjóðlegur höfundur en þó einn sá þjóðernissinnaðasti sem ritað hefur á íslensku. Þórbergur var að mörgu leyti afar þjóðlegur höfundur en þó alþjóðasinni fram í fingurgóma.

Reyndar var fátt sem fór meira í taugarnar á Þórbergi Þórðarsyni en „þjóðernisspangól" og hann lagði sitt af mörkum til í andófinu gegn Hitlers-Þýskalandi og er eini Íslendingurinn sem var dæmdur fyrir að móðga hinn þýska einræðisherra. Gunnar mun hins vegar vera eini Íslendingurinn sem hitti Hitler í eigin persónu og studdi hans stefnu lengur en góðu hófi gegndi. Á meðan Þórbergur boðaði alheimstungumálið esperantó og alþjóðlega einingu, fór Gunnar um Skandinavíu og boðaði sameiningu Norðurlanda sem hann taldi að yrðu að standa saman gegn stórveldum. Þórbergur vildi að menn horfðu á manninn og en Gunnar ítrekaði muninn á norrænum mönnum og öðrum.

En Þórbergur og Gunnar eiga einnig margt sameiginlegt, eins og Halldór Guðmundsson, sýnir fram á í Skáldalífi. Þeir eru svo til jafnaldrar (Þórbergur fæddur 1888 og Gunnar 1889), dóu með árs millibili (Þórbergur 1974 og Gunnar 1975), eru báðir bóndasynir að austan, elstu synir sem hleyptu heimdraganum ungir vegna djúpstæðrar þrár til annars konar tilveru en afskekkt íslensk sveit gat veitt þeim í upphafi tuttugustu aldar. Þeir glímdu báðir við mikla fátækt, sult og einstæðingsskap á fyrsta stigi höfundarferilsins en unnu mikla sigra þegar fram liðu stundir - og sama dag var þeim veitt heiðursdoktorsnafnbót við Háskóla Íslands. Báðir áttu þeir í „óleyfilegum" ástarsamböndum og eignuðust börn utan hjónabands. „Og um skeið komust þeir undir óhugnalegt áhrifavald hvor síns einræðisherrans, Hitlers og Stalíns" eins og Halldór Guðmundsson kemst að orði (10).

Að stefna þessum tveimur rithöfundum saman í eina bók er hugmynd sem gengur, satt að segja, furðanlega vel upp. Halldór Guðmundsson lýsir sjálfur aðferð sinni á þennan hátt:

[...] verður hér reynt að varpa ljósi á Gunnar og Þórberg - og þeir látir spegla hvor annan um leið og kannaðir eru drættir úr ævi þeirra, verkum og skapgerð. Báðir eru börn frásagnarlistarinnar, hinnar óræðu skrifsýki eða sköpunarþrár, hvort sem við viljum kalla það, haldnir óslökkvandi þörf fyrir að segja sögur. Lífsleið beggja er vörðuðu sögum (11).

Og Halldór hefur valið leið sem virðist mjög rökrétt: Hann rekur ævi þeirra að mestu leyti línulega (krónólógískt), fjallar um þá til skiptist innan hvers meginkafla bókarinnar en fléttar einnig umfjöllun um þá saman þegar það á við. Vissulega eru þeir Þórbergur og Gunnar meiri andstæður en hliðstæður en kannski eru það einmitt hinar skörpu andstæður í persónuleikum þeirra og skoðunum sem ljá frásögninni líf og spennu. Eins og Halldór Guðmundsson getur í inngangskafla bókarinnar er þessi aðferð í æviskrifum þekkt og hún er rakin allt aftur til gríska sagnfræðingsins Plútarkos (var uppi á árunum 46-127) sem skrifaði fjölmargar bækur af þessu tagi. Plútarkos stefndi alltaf saman einum Grikkja og einum Rómverja í sínum hliðstæðu ævisögum og sem dæmi má nefna bók hans um Alexander mikla og Júlíus Sesar. Í lok inngangskafla Skáldalífs minnist höfundur á Halldór Laxness: „Hann var alltaf þriðji maðurinn, og stundum bæði drifkraftur og mælikvarði hinna" (11). Eins og alkunna er hlaut Halldór Guðmundsson Íslensku bókmenntaverðlaunin fyrir ævisögu Halldórs Laxness fyrir tveimur árum og því þarf það ekki að koma á óvart að Laxness birtist oft á sviðinu sem „þriðji maðurinn" - kannski ekki sem endilega sem mælikvarði á þá Gunnar og Þórberg heldur sem samferðamaður í rithöfundastétt, enda fóru þessir þrír höfundar óumdeilanlega fremstir í þeim flokki langt fram á síðari hluta tuttugustu aldar.

Skáldalíf er samsett af sex meginköflum: Í fyrsta kafla, „Þau ár eru liðin", er fjallað um æsku beggja höfunda og uppruna. Kafli tvö heitir „Í reiðuleysi heima og heiman" og þar segir af sveltiárum þeirra Gunnars og Þórbergs þegar þeir eru að reyna að standa á eigin fótum, auralausir með stóra drauma, sá fyrrnefndi í Danmörku og sá síðarnefndi í Reykjavík. Í þriðja kafla, „Skáldin og ástin", er fjallað nokkuð ítarlega um ástarsamband Gunnars við Ruth Lange, sem hann eignaðist með son árið 1929 utan hjónabands, og samband Þórbergs við Sólrúnu Jónsdóttur, sem fæddi honum dóttur þótt hún væri gift öðrum manni árið 1924.  Einnig er hér í fyrsta sinn fjallað um ástarsamband Þórbergs við Finnlaugu Einarsdóttur sem eignaðist dóttur árið 1918 sem kann að hafa verið dóttir Þórbergs. Að sjálfsögðu er einnig fjallað um eiginkonur skáldanna, en það verður að segjast eins og er að höfundi virðist ekki eins mikið púður í að beina kastljósinu að samböndum skáldanna við þær. Í fjórða kafla „Líf í skáldskap" er áherslan á blómatíma beggja höfunda á bókmenntasviðinu. Kafli fimm kallast „Freistingar einræðisins" og hér er farið nokkuð ítarlega í fylgispekt þeirra Gunnars og Þórbergs við sinn hvorn einræðisherrann og kann að vera að ýmsum lesendum finnist þessi kafli einna forvitnilegastur í bókinni. Ég deili þó ekki þeirri skoðun því ég tel ekki rétt að meta bókmenntir út frá skoðunum (eða persónuleika) höfunda þeirra. Það er hins vegar ljóst að hér er um athyglisverðan kafla að ræða og dregnar fram í dagsljósið staðreyndir sem íslenskir bókmenntamenn hafa kannski ekki viljað horfast í augu við fyrr. Á það ekki síst við samband Gunnars Gunnarssonar við Þýskaland Hitlers. Um þau mál hafa fjölmiðlar fjallað nokkuð ítarlega síðan Skáldalíf kom út og er engin ástæða til að dvelja við það „skúbb" í þessum ritdómi. Sjötti og síðasti kaflinn ber titilinn „Hin hvítu segl" og er þar fjallað um byggingu Skriðuklausturs, hins mikla óðalseturs Gunnars Gunnarssonar á Fljótsdalnum og draum hans um stórbýli sem kannski var að mörgu leyti andvana fæddur. Í þessum kafla kemur fram hversu dýrkeypur stuðningurinn við Þýskaland var Gunnari og ýmsa erfiðleika hans að fóta sig á hinum íslenska bókmenntavettvangi.  Halldór fjallar hér líka um Nóbelsverðlaunin en þá umræðu þekkja lesendur einnig vel úr nýlegri fjölmiðlaumræðu. Hér er líka fjallað um ævikvöld Þórbergs, hvernig Suðursveitin kallaði æ meira á hann eftir því sem hann eltist og hvernig hann lýsti því yfir að hann hafi verið „á skökkum stað" stærstan hluta lífs síns. Í bókarlok dregur Halldór Guðmundsson síðan saman megindrættina í lífi þessarra tveggja stórskálda og hann vísar til orða Plútarkosar að „í samanburðinum [séu ekki] stór sannindi fólgin" en aðalerindi hans sé, líkt og hjá Plútarkos, að gefa lesendum færi á að lesa hlið við hlið ævi og verk þessara tilteknu manna - og hann hnykkir aftur á helstu hliðstæðum og andstæðum í lífi þeirra beggja.

Skáldalíf er afar eiguleg bók, mjög er vandað til umbrots og bókbands, kápan og kjölurinn eru einkar falleg og bókina prýðir fjöldi ljósmynda sem augða mjög verkið (ég sakna þó hinnar frábæru og þekktu myndaseríu Egils Gunnlaugssonar af Þórbergi þar sem hann sýnir hinar ýmsu andlitsgrettur). Þess má geta að á bls. 401 er birt mynd sem tekin er í boði sem haldið var til heiðurs breska skáldinu W. H. Auden og er þar fullyrt að um sé að ræða einu myndina þar sem þeir Gunnar og Þórbergur sjást saman. En ekki er að sjá að Gunnar sé nokkurs staðar á myndinni - alla vega er hann ekki þekkjanlegur berum augum. Skáldalíf er mjög vel skrifað verk og því einkar læsilegt og fræðimennska þess vönduð. Málfar og stíll er alls staðar til fyrirmyndir og villur fáar, þó er neyðarleg stafsetningarvilla í efnisyfirliti (í undirkaflayfirskrift) og nokkrar innsláttarvillur er að finna í heimildaskrá. Þetta er þó mjög lítið miðað við umfang bókarinnar. Mjög víða bregður Halldór Guðmundsson upp snilldarlegum samanburði á þessum tveimur höfundum af miklu innsæi og á hnitmiðaðan hátt: „En á þeim Þórbergi og Gunnari er þessi grundvallarmunur: Þar sem Gunnar leitar sannleikans í skáldskap leitar Þórbergur skáldskaparins í sannleikanum" (226). En það mikilvægasta er að sjálfsögðu að í ritun þessarar bókar felast bókmenntasöguleg tíðindi því ekki hafa áður komið út fræðilegar ævisögur þessara tveggja jöfra íslenskra bókmennta. Að slíkum verkum hafa þó verið gerð mörg mikilvæg tilhlaup og má í því sambandi nefna rit Sigurjóns Björnssonar og Stellans Arvidsons um Gunnar Gunnarsson; bók Stefáns Einarssonar sem skrifuð var í tilefni fimmtugsafmælis Þórbergs Þórðarson; viðtalsbók Matthísar Johannessen við Þórberg; langa grein Sigfúsar Daðasonar um Þórberg; svo og nokkrar greinar Péturs Gunnarssonar um Þórberg. Halldór Guðmundsson nýtur allra þessa skrifa og notfærir sér, að sjálfsögðu, í Skáldalífi. Auk þess hefur hann aðgang að heimildasafni Sveins Skorra Höskuldssonar um Gunnar Gunnarsson - en Sveinn Skorri hugðist rita ævisögu Gunnars en náði ekki að ljúka verkinu. Einnig nýtur Halldór óbirts sjálfsævisöguhandrits Þórbergs Þórðarsonar og ýmis annars efnis sem varðveitt er á Handritadeild Landsbókasafns Íslands-Háskólabókasafns, þar á meðal eru fjöldi dagbóka og bréfasöfn beggja höfunda. Þá má ekki gleyma skáldverkum höfundanna sjálfra, Fjallkirkju Gunnars og skáldævisögum Þórbergs, en þau verk eru þó skrifuð út frá allt öðrum forsendum en fræðilegar ævisögur en eru að sjálfsögðu mikilvægur brunnur (og grunnur) fyrir ævisagnaritarann. Halldór Guðmundsson sækir einnig heimildir á erlend bóka- og skjalasöfn og síðast en ekki síst sækir hann upplýsingar til núlifandi fólks sem þekkti til höfundanna og nánasta umhverfi þeirra. Þannig starfa fræðimenn sem vanda til vinnu sinnar og kannski gera lesendur ævisagna sér ekki alltaf grein fyrir þeirri þrotlausu vinnu sem liggur á bak við bækurnar. Óhætt er að fullyrða að með bókum sínum um þá Halldór Laxness, Gunnar Gunnarsson og Þórberg Þórðarson hefur Halldór Guðmundsson skipað sér í fremstu röð íslenskra ævisagnaritara og verður vonandi framhald á vinnu hans á þessu sviði því ennþá eru fjölmargar ævisögur íslenskra bókmenntamanna og kvenna óskrifaðar. En ég vil einnig taka fram að með þessu ágæta verki Halldórs Guðmundssonar er fjarri því að „sagan öll" sé sögð. Ennþá eigum við eftir að fá ítarlegri ævisögur beggja höfunda og mér skilst reyndar að slíkar bækur séu reyndar í vinnslu nú þegar. Því þegar allt kemur til alls felst aðferð Halldórs Guðmundssonar að miklu leyti (þó alls ekki eingöngu) í því að staðnæmast við þekktar stærðir úr ævi höfundanna, máta saman við verk þeirra og umhverfi. Þetta gerir Halldór reyndar með afbrigðum faglega, eins og áður er á minnst, en kannski er verkið fyrst og fremst ætlað þeim lesendum sem þegar þekkja vel til verka skáldanna, í því eru nefnilega margar eyður sem lesendum er ætlað að fylla upp í, til að mynda með lestri á Íslenskum aðli og Ofvitanum, í tilviki Þórbergs, svo dæmi sé tekið. Að lestri loknum rennur nefnilega upp fyrir lesanda að ótal mörgum spurningum er enn ósvarað - og kannski er fullkomlega óraunsætt að hugsa sér að þeim verði nokkurn tíma svarað - og það situr einnig eftir að höfundur fer ekki mjög djúpt persónulegt líf þeirra Gunnars og Þórbergs (hér má sem dæmi nefna að umfjöllun um hjónabönd þeirra er afar takmörkuð, það er til dæmis ekkert sagt frá aðdragandi hjónabands Þórbergs og Margrétar; hvernig kynntust þau? Hver var Margrét?). Þórbergur kallaði slíkar eyður í frásögn „skalla" - en hann var jú hinn mesti nákvæmismaður frásagnarinnar... Líklegast er ég hér að biðja um annað en verk en Halldór Guðmundsson ætlaði sér að skrifa og ekki verður um það deilt að hann hefur skilað verki sem honum er fullur sómi af og sætir tíðindum í íslenskri bókmenntasögu, eins og áður er ítrekað.
                                  

Hönnuðir

Arkitekt og hönnuður byggingar eru Sveinn Ívarsson og Jón Þórisson. Hönnuður sýningar er Jón Þórisson. Textahöfundur sýningar er Jón Hjartarson leikari.

Upplýsingar

Í anddyri Þórbergsseturs er upplýsingamiðstöð þar sem starfsmenn Þórbergsseturs fræða gesti um starfsemi setursins, Þórberg Þórðarson og sögu Suðursveitar. 

Gestakomur


Gestir í dag: ... 116
Gestir þennan mánuð: ... 8989
Gestir á þessu ári: ... 17029